Жоғары Мәртебелі!
Ардақты әкелер, бауырлар!
Мен өз сөзімді Мәскеу және Бүкіл Русьтің Әулие Патриархы Кириллдің Орыс Православие Шіркеуінің регенттері мен әншілерінің екінші халықаралық конгресінде сөйлеген сөзінен бастағым келеді. «Мен өкінішпен атап өтемін, - дейді ол кісі, - ән айту құдайға қызмет етудің маңызды және ажырамас бөлігі болғанымен, дәл осы бөлік көбінесе назардан тыс қалады...
Шіркеу құрылысы, рухани тәрбие, жастарды тәрбиелеу мәселелері - мұның бәрі, әрине, маңызды, алайда біздің шіркеулердегі шіркеу қызметінің құрылымы лайықты деңгейде болуын ескеру қажет, өйткені христиандық өмірдің өзегі ең алдымен, Құдайдың литургиясы». Бүгінгі халықаралық конференцияның Алматыда өтуі біздің Басшының дін қызметкерлері мен православиелік қауымды литургиялық ән айтуға көбірек көңіл бөлуге, оның шіркеу өміріндегі маңызына байыппен қарауға және оны дамытуға күш салуға, шіркеу өміріндегі оның маңызына көбірек мән беріп, оны дамытуға күш салуға шақыруына берген жауабымыз болып табылады. Хор ұжымдарының орындаушылық шеберлік деңгейін арттыру, дыбыс сапасын арттыру жетекші – регенттердің кәсіби шеберлігіне, шынайы қалауларына тікелей байланысты екені сөзсіз. Сондықтан біздің іс-шарада регенттік жұмыстың тәжірибелік мәселелеріне ерекше назар аударылады.
Бүгінгі күні шіркеу ән өнерінің тарихы мен теориясы жеткілікті түрде жан-жақты зерттеліп, музыкалық материал мен оның ерекшеліктеріне жан-жақты талдау жасалды. Дегенмен, регент- «орындаушы» мен шіркеу хоры-«құралының» қызметінің ерекшеліктері, олардың тәжірибе жұзінде өзара қатынас мәселелері, хормейстер жұмысының әдістері және аймақтық сипаттамалары қазіргі уақыттың өзінде әлі де аз зерттелген.
Митрополит Александр өз сөзінде мұқият зерделеуді және белгілі шешімдер қабылдауды талап ететін бірқатар өзекті тақырыптарға тоқталды. Шынында да, негізгі міндеттердің бірі - шіркеу рухының біздің шіркеулердегі әнге қайта оралуы. Музыка ғылымы тұрғысынан туындыларды сауатты орындау міндетті түрде көп ғасырлық литургиялық дәстүрлермен үйлесуі керек. Регенттермен және хор орындаушылармен сөйлесу кезінде бұрынғы ән мұрасының сабақтастығының маңыздылығы мен қажеттілігі туралы айтудан жалықпаймын. Алексей Пузаков жетекшілік ететін Синодтық хор және Александр Майоровтың жетекшілігімен Богоявленский соборының Елохов хоры сияқты атақты ұжымдар, ең алдымен, өткеннің үздік орындаушылық және репертуарлық дәстүрлерін жалғастыруға баса назар аударатыны керемет. Конференция барысында бізде мәскеулік қонақтарымыздың баяндамаларын тыңдап қана қоймай, олардың әншілермен қарым-қатынасының, дирижерлық техникасының, қолмен көрсету және мнемоникалық әдістердің мысалдарын көрудің бірегей мүмкіндігін аламыз.
Регенттік қызмет - шіркеулік қызмет, сәйкесінше ол музыкалық және литургиялық білімге негізделген. Хордың жетекшісі, соборда немесе кішігірім приход шіркеуінде болсын, қызметтің құрылымын білетін, литургиялық орталар арасындағы өзара қатынас принциптерін білетін және күннің негізгі тақырыбын дұрыс таңдай білетін құзыретті жетекшісі болуы қажет. Мысалы, Құдай Анасының он екінші мерекесінің бірі жексенбіге түссе, онда негізгі тақырып Жексенбілік болып қалады (Кіші Пасха сияқты), ал екінші тақырып – Құдай Анасына арналады. Кәсіби регент үшін қызметке дайындық жаттығудан бұрын алдағы қызметтің әндерін үйренуден басталады. Орындалатын мәтіндердің жарғылық ерекшеліктері мен мазмұнын мұқият зерделеу, олардың мәні мен мағынасын түсінудің қажырлы процесі регенттік жұмыстың құрамдас бөлігі болып табылады. Сонда ғана шіркеу хорының жетекшісі өзі әндердің мазмұнын түсініп, хор орындаушыларына айтылатын әннің рухы мен мазмұнын жеткізе алады.
Регенттің назары тек түні бойы сергектіктің немесе литургияның негізгі әндерінде ғана емес, ғибадат етудің барлық бөліктерінде болуы керек екенін атап өткім келеді. «Тыныштық жарығында» (Свете тихий) немесе «Әлемнің мейірімділігінде» (Милость мира), мұқият жұмыс істегенде, регенттің стихира немесе тропариондардың орындау сапасын мүлдем ұмытып кететінін өкінішпен атап өтемін. Мұндай орындау эстетикалық диссонанс тудырады және құлшылық етушілердің қызметтерді қабылдауына теріс әсер етеді. Біз түні бойы сергектіктің өзгеретін бөліктерінде - стихирада, ирмос пен тропарионда - атап өтілетін оқиғаның негізгі діни мәні бар екенін есте ұстауымыз керек. Мен кейбіреулерді таң қалдыруым мүмкін, бірақ біздің қызметтерді логикалық бөліктерге ырғақты түрде бөлетін шағын дұға етуді орындаудың сапасына регенттің назарын аударуды қажет ететінін атап өткім келеді. Түнгі сергектіктерде, әсіресе көп кездесетін мәтіндер мен мәтіндік әндерді орындаудың деңгейі өкінішке орай төмен. Сондықтан жаттығу кезінде қызметтің өзгеретін және өзгермейтін бөліктеріне бірдей назар аудару қажет. Хор орындаушылары сегіз қырлы жүйені меңгеріп, оны жетік білуі керек, ал регент, әсіресе жаңадан бастаушы, ең көп таралған күнделікті репертуар мен күнделікті әндерді орындау принциптерін меңгеруі керек.
Хорды басқару әдістеріне келетін болсақ, тарихи түрде олардың екі түрі бар: дауыс және қолмен басқару. Регенттікте бұл екі әдіс те қолданылады, ал қолмен көрсету техникасы шіркеудің орындаушылық ерекшеліктеріне сәйкес өзгертілген жеке дирижерлық элементтерге негізделген. Әншілердің ән дәстүрінен хабары аз болса, толықтай демонстрация, қолмен анықтай көрсету техникасы қажет, оны меңгерген сайын демонстрация азайып, әуеннің ырғақтық негізі басымырақ болады. Регенттің дирижерлық техникасы шынайы – ғылыми болуы керек, өз «тіліңізді» ойлап табудың қажеті жоқ. Барлық қозғалыстар жүйеленген болуы керек. Тәжірибе көрсеткендей, қол мен дене қимылдары мен дыбыстық бейне арасындағы сәйкессіздік орындаушының да, тыңдаушының да музыка табиғатын сезінуін бұзады. Бұрыс, нашар өңделген регенттік қимылдар әншілерді алаңдатады, ал шамадан тыс, негізсіз қимылдар ғибадатхананың приходтарын шатастыруы мүмкін.
Көрнекті шіркеу композиторы және регент П.Г. Чесноков былай деген: «Хор - бұл үнделуі қатаң теңгерілген ансамблі бар әншілердің жиынтығы». Осы тамаша анықтамаға байланысты мен жиі кездесетін қателікке назар аударғым келеді - регентті «басшыға» айналдыру. Сөйтіп мына жағдайлар орын алады: топ жетекшісі партияның бір бөлімнің орындайды да, қаласын-қаламасын әуеске еріп, қалған хор мүшелерінен қаттырақ әндете бастайды. Нәтижесінде регент басқалардан ерекшеленіп қана қоймайды, сонымен қатар хор әнін дұрыс қабылдауды тоқтатады - ансамбль құртылады. Регенттік жұмыста мұндай көрініс хор орындаушылары мен жеке дауыстардың бірдей дыбысталуын бере алмайды. Ұжымды бұлай басқару хор құрылымындағы тепе-теңдіктің бұзылуына әкеліп қана қоймай, көбінесе фольклорланған, ерсі көрінетін әннің пайда болуына себеп болатынын байқауға болады. Маған қарсылық білдіруі мүмкін - егер бүкіл ұжым кішкентай әншілер тобынан тұратын және әрбірінің дауысы әдемі болса ше? Мен былайша жауап беремін: бұл жағдайда регент өз дыбысының қарқындылығын өте мұқият қадағалап,өте жай, тыныш әндете алады. Жетекші өз эмоцияларын бақылауы керек және топтың ән айтуындағы кемшіліктерді толтыру үшін дауысының қаттылығын пайдалануға тырыспауы керек. Регенттік қызмет тәжірибесінде шағын ауылдық шіркеулерге тән рухани әндерді орындаудың жеке дәстүрі бар. Бұл жағдайда қос бірлік бар - «регент-солист» және литургиялық музыканың сапасы әншінің жеке басына байланысты. Дегенмен біз сіздермен бұл қызметтің өз ережелері мен заңдарына бағынатын әншілер тобын қарастырып отырмыз.
Дауыс деңгейі туралы айтатын болсақ. Қазақстандағы шіркеулердегі ғибадаттарға барған кезде және приходтық ән айтумен танысқанда, бірқатар жағдайларда ән айту кезінде қатты дауысты байқағанымды өкінішпен айтқым келеді. Біз үлкен храмдар кеңістігін дыбыспен толтыру қажеттілігі туралы айтпаймыз. Өте кішкентай шіркеулердегі топтар дыбысты шамадан тыс жасанды күшейту арқылы әндер орындады. Нотадан Форте, фортиссимо белгілерін көре сала, Трулло соборы да, Tипикон да «тәртіпсіз өксу» деп атайтын нәрсеге ауыса салуға болмайды. Шынайы мінажатпен ән айту шіркеудегілерді дауыстардың күші мен таң қалдыруға арналған дыбыс әсерлеріне жол бермейді. Fortissimo-да, pianissimo-дағыдай ұстамдылық пен байыптылық қажет. Дәл осындай ереже мажор және минор - гармоникалық тональдық режимдері де қолданылуы қажет. Шіркеу музыкасының аскетизмі орындалғанда сентименталдылықтан, сондай-ақ батылдықтан аулақ болуды қажет етеді. Ғибадат ету кезінде ән айтудың күрделі эмоционалды, рухани ойын-сауыққа айналуға құқығы жоқ. Эстетикалық жағы сөзсіз маңызды, бірақ ол ішкі – руханилықты бұзбау керек.
Бейнелеу өнерін түсінгісі келетін адам үшін «көре білу» қажет, бұл - көрнекті шеберлердің көптеген туындыларын қарау нәтижесінде алынған құнды тәжірибе. Шіркеу музыкасын түсінгісі келетін және литургиялық ән айтудың қыр-сырын кәсіби түрде түсінгісі келетін адамға ұқсас нәрсе қажет. Регентке де, әншіге де «тыңдау» қажет - православиелік музыкалық өнердің ең жақсы үлгілерімен өзара әрекеттесу тәжірибесі көп. Немістің атақты композиторы Роберт Шуманның мынадай сөзі бар: «Баланы тәттілерге, печеньелерге және кәмпиттерге құмартып ешқашан дені сау адам етіп өсіре алмайсың. Рухани азық, физикалық азық сияқты, қарапайым және пайдалы болуы керек. Ұлы шеберлер мұндай азықты жеткілікті жинады; соны тек ұстаныңыз». Тыңдау көне шығармалардың да, қазіргі заманның да орасан зор санын түсіну, репертуар қалыптастыру және нағыз әдемі әндерді талғамсыз шығармалардан ажырату үшін қажет. Біз, регенттер, әр түрлі стильдегі, дәуірдегі, жанрдағы киелі музыка туындыларымен ойлы да мұқият танысу арқылы өнерімізді шыңдап қана қоймай, талғамымызды дамытып, дамытуымыз қажет. Сіз бен біз зайырлы хор мен опера өнерін, византиялық мен орыс әншілігін, отандық және Батыс Еуропа классикасын түсінуіміз керек.
Репертуар туралы бірер сөз айтпай кете алмаймын. Әдетте, шіркеу қауымдастығының хоры көбінесе толық кәсіби топ емес. Сондықтан хормейстердің көзқарасы бойынша мұндай хор мінсіз аспап емес, ол күрделі музыкалық шығармаларды орындауға жарамайды; Сонымен қатар, тәжірибелі регент репертуарды шебер таңдай отырып, тіпті осындай «әлсіз» хормен де ғибадатхананы рақымға толы дұға рухымен толтыру мақсатына жете алады. Бүгін біз шіркеу ән өнерінің жанрларының алуан түрлілігін байқаймыз - Синодтық дәуірден бастап шіркеуіміздің литургиялық өміріне берік енген әйгілі орыс композиторларының шығармаларымен қатар, сіз византиялық немесе знамен әндерін ести аласыз.
Бір жағынан, әуендер мен жырлардың мұндай байлығы хор ұжымдарының шығармашылығына, регенттер мен әншілердің әлеуетін ашуға үлкен еркіндік берсе, екінші жағынан - дұрыс пайдаланылмаса, ол қызметтің концерттік нөмірлер жиынтығына немесе өзінің ерекшелігімен, кейде экзотикасымен белгілі, қалыптасқан дәстүрлер бойынша тәрбиеленген приходтардың санасы мен жүрегін шатастыуға әкелуі мүмкін. Қасиетті сенбіде «Берекелі Жүсіп...» тропариондарын шырқайтын қарапайым приход шіркеуін елестетіп көріңізші. Кәдімгі «болгар әнінің» орнына, құлаққа өте жағымды болса да, басқа нәрсе естіледі. Бұл «Көмекші және қорғаушы» немесе «Теңіз толқыны» ирмостарына, Қасиетті Пасха стихарасына және Триодионның көптеген мәтіндеріне және ұлы мерекелерге қатысты. Приходтардың басым көпшілігінің реакциясы қандай болмақ? Сірә, теріс. Орыс православиесінің литургиялық дәстүрінің үйлесімді, ажырамас бөлігіне айналған шығармалар, әндер мен әуендер бар. Менің ойымша, XIX ғасырда Санкт-Петербург пен Мәскеуде дамыған, бізге таныс формаларда Осмогласиден бас тартуға болмайды. Біздің өміріміздегі музыкада, литургиялық музыкада тривиальдылық ретінде бағаланған дәстүр, керісінше, қажеттілікке айналады.
Репертуарды қалыптастыру мәселелерімен қатар, регенттің алдында әрқашан осы немесе басқа ән қаншалықты дұрыс дыбысталуы керек, бұл композициядағы ансамбль жұмысты сауатты орындай ала ма, кемшіліктер қандай болуы керек - қарқын, дауыс деңгейі, тесситура мәселесі тұрады. Ең көп кездесетін қателік, менің ойымша, жұмыс пен ұжымның ерекшеліктері мен қасиеттерінің сәйкес келмеуі. Және бұл әрқашан кәсіпқойлықтың жоқтығы туралы емес. Мысалы, хор құрамында музыкалық білімі бар, вокалдық қабілеті жақсы 8 адам болса, кенет регент 20-дан астам адамнан тұратын Д.Бортнянскийдің, А.Ведельдің немесе С.Рахманиновтың текстурасы үлкен хорға арналған шығармаларын орындауды ұйғарады. Нәтиже, тәжірибе көрсеткендей, шіркеу тақуалығынан алыс, шулы ән шығады. Сонымен, оқуға және репертуарға енгізуге арналған әнді ұсынбас бұрын, регент автордың қай топтың құрамы туралы жазғанын, бастапқы басылымда қандай орындаушылық ерекшеліктерді қабылдағанын нақты түсінуі керек, оны саналы және объективті түрде білу маңызды. оның хорының күшін есептеп, негізсіз амбициялардан аулақ болыңыз. Шығармаларды таңдағанда белгілі бір хордың көлемі мен кәсіби дайындығы міндетті түрде ескерілуі керек. Өзіңіздің музыкалық тәжірибелеріңізбен сенушілерді жағымсыз таң қалдырғаннан гөрі, қарапайым, «күнделікті» жоғары сапалы, үйлесімді ән айтқан дұрыс.
Тағы бір маңызды мәселе - музыкалық әртүрлілік, гармониялық тональдық бірлігінің болмауынан және жанрлардың араласуына байланысты литургиялар мен түні бойы сергектіктерде ән айтудың эклектілігі. Бір қызмет барысында кейде композиторлардың барокко элементтері бар классикалық стильдегі шығармаларын және «Жалғыз туған ұл» унисонын, херуб монастырының әнін және «византиялық» әнін тыңдауға болады. Мұндай күмәнді әртүрлілік дұға ететін көңіл-күйді жасауға көмектеспейді. Бірақ бұл ретте репертуарды тарылтып, жұтаңдату арқылы әуендік бірлік құрылмауы керек. Литургия және түні бойы сергектік әртүрлі шығармалардан тұруы мүмкін, бірақ бастысы - семантикалық, музыкалық, тональды бірлікті сақтау қажет.
Бір нәрсені канондық, шын мәнінде рухани деп және шіркеулік емес жариялап, ән айтуды немесе композициялық шығармашылықты таңдауда абай болу керек. Сіз бұл композиторды айтуға болады не болмайды деп айта алмайсыз. Әрбір шығарманы автордың аты-жөніне тәуелсіз, бөлек қарастыру қажет. Данышпан есімі мазмұнынынан асып түспеу керек. Тіпті ең атақты шіркеу композиторлары литургиялық тұрғыдан әлсіз шығармаларды жасай алады, ал танымал емес жазушылар кейде нағыз өнер туындыларын шығарады.
Сөзімді қорытындылай келе, регенттің шеберлігін түсінудің басты шарты –осы өнердің дәстүрді зерттеп, ерекшелігін меңгерудегі көп жылғы еңбек екенін айтқым келеді. «Талант, әрине, адам бойындағы тамаша қасиет, бірақ өмір бойы баспен, жүрекпен, қолмен тынымсыз еңбек ету керек», - дейді Ф.И. Шаляпин.
Баршамызға жемісті еңбек, берекелі табыс және шығармашылық шабыт тілеймін! Назар аударғаныңызға рақмет!
Басты бет
Пікір жазу үшін жүйеге кіріңіз немесе тіркеліңіз!
Пікіріңіз сәтті қосылды және оны қазір сайт әкімшілігі қарастырып жатыр